ويروس(virus)

لويي پاستور شيميدان فرانسوي در سال 1884 عنوان كرد عامل بيماري‌ هاري موجوداتي ريزتر از باكتري است و هم او بود كه كلمه‌ي لاتين ويروس را براي اين موجودات به‌كاربرد (كه در زبان لاتين به معني سم است).
ديميتري ايوانووسكي زيست‌شناس روسي كه درباره‌ي موزاييك تنباكو كار مي‌كرد، متوجه شد كه عامل بيماري موجود در عصاره‌ي گياه بيمار از منافذي كه باكتري‌ها نمي‌توانند از آن‌ها عبور كنند نيز مي‌گذرد. اين مشاهده نظر پاستور را درباره‌ي موجوداتي كوچك‌تر از باكتري‌ها اثبات مي‌كرد. سرانجام با اختراع ميكروسكوپ الكتروني در يك قرن بعد، ديدن ويروس‌ها براي اولين‌بار ممكن شد.

 

ساختار ويروس‌ها

ويروس‌ها ذرات بي‌جاني هستند كه علي‌رغم ظاهر متفاوت خصوصيات مشتركي دارند. ابعاد ويروس‌ها عموما از 200 نانومتر كم‌تر است. بسياري از ويروس‌ها تخليص و متبلور مي‌شوند و امكان ذخيره شدن آن‌ها مانند مواد شيميايي وجود دارد.
حداقل اجزاي هر ويروس يك كپسيد و نوكلئيك اسيد DNA يا RNA است. كپسيد از زير واحدهاي پروتئيني ساخته شده است. ژنوم ويروس حداكثر چند صد ژن دارد. اين درحالي است كه سلول انساني داراي هزاران ژن است. پوششي كه اطراف كپسيد بعضي از ويروس‌ها وجود دارد در واقع قطعه‌اي از غشاي پلاسمايي سلول ميزبان است كه داراي بخش‌هاي گليكو پروتئيني ويروسي است. ويروس پروتئين‌هاي متفاوتي دارد كه بعضي از آن‌ها آنزيم هستند.

 

رده‌بندي ويروس‌ها

ويروس‌ها براساس موارد زير رده‌بندي مي‌شوند:
1- نوع نوكلئيك اسيد
2- اندازه و شكل
3- حضور يا عدم حضور پوشش
از آن‌جايي كه ويروس‌ها فاقد سلول، واكنش‌هاي سوخت و سازي و تحريك‌پذيري هستند، آن‌ها را جزو موجودات زنده طبقه‌بندي نمي‌كنند.
ويروس‌ها انگل‌هاي اجباري درون سلولي هستند كه نمي‌توانند در خارج از سلول زنده توليد مثل كنند.

 

توليد مثل ويروس‌ها

هر ويروس ميزبان اختصاصي خود را دارد. زيرا پروتئين‌هاي كپسيد و يا بخش‌هاي گليكو پروتئيني پوشش در يك الگوي قفل و كليد با گيرنده‌ي سطح سلول ميزبان واكنش مي‌دهند. 



نوكلئيك اسيد ويروسي نيز درون سلول به رمز درمي‌آيد. هم‌چنين ويروس ژن‌هايي براي توليد آنزيم‌هاي مورد نياز براي توليد مثل و خروج از سلول ميزبان دارد. به هرحال ويروس براي توليد مثل به آنزيم‌ها، ريبوزوم‌ها، tRNA و ATP سلول ميزبان نياز دارد. به‌عبارتي ويروس هنگام توليد مثل ماشين سوخت و ساز سلول ميزبان را به اختيار خود درمي‌آورد.

 

باكتريوفاژها (Bacteriophages)

باكتريوفاژها ويروس‌هايي هستند كه وارد سلول‌هاي باكتري مي‌شوند و آن‌ها را آلوده مي‌كنند. ساختار باكتريوفاژها پيچيده‌ است. كپسيد آن‌ها چند وجهي است كه يك دم مارپيچي به آن متصل است. باكتريوفاژ به سطح باكتري متصل مي‌شود و سپس با تخريب ديواره‌ي سلول باكتري نوكلئيك اسيد خود را به درون سلول باكتري تزريق مي‌كند.

 

چرخه‌ي فعاليت ويروس‌ها

ويروس‌ها دو نوع چرخه‌ي فعال دارند:

 الف) چرخه‌ي ليتيك (Lytic Cycle)

ب) چرخه‌ي ليزوژني (Lysogenic cycle)

 

چرخه‌ي ليتيك

در اين چرخه ويروس بلافاصله بعد از ورود خود به درون سلول ميزبان همانندسازي مي‌كند و با تخريب سلول ميزبان از آن خارج مي‌شود.
چرخه‌ي ليتيك به پنج مرحله قابل تفكيك است:
1- اتصال ويروس به سلول ميزبان
2- نفوذ به درون سلول ميزبان
3- ساخته شدن اجزاي ويروس
4- اتصال اجزاي ويروس به‌هم و ساخته شدن ويروس
5- خروج ويروس‌ها از سلول ميزبان

 

چرخه‌ي ليزوژني

گاهي ويروس‌ها بعد از ورود به سلول ميزبان تا مدتي درون سلول ميزبان باقي مي‌مانند؛ در اين وضعيت نوكلئيك اسيد ويروس وارد ساختار DNA ميزبان مي‌شود، بدون اين‌كه آن را تخريب كند. در اين حالت به ويروس پروويروس مي‌گويند. پروويروس‌ها همراه با تقسيم سلول ميزبان تقسيم مي‌شوند كه درنتيجه‌ي آن، سلول‌هاي جديد نيز آلوده هستند، عوامل محيطي خاص مانند پرتوهاي فرابفنش، سبب مي‌شود كه ويروس وارد چرخه‌ي ليتيك شود.

 

توليد مثل ويروس‌ها جانوري

ويروس جانوري همانند باكتريوفاژها توليد مثل مي‌كند؛ با اين تفاوت كه كپسيد آن درون سلول از ژنوم ويروس جدا مي‌شود. هم‌چنين رها شدن ويروس‌هاي جانوري از سلول ميزبان با جوانه زدن انجام مي‌شود. هنگام جوانه‌زدن پوشش ويروس در اطراف آن قرار مي‌گيرد. پوشش ويروس مركب از چربي‌ها، پروتئين‌ها و كربوهيدرات‌هايي است كه منشا آن‌ها غشاي پلاسمايي و يا پوشش هسته‌ي سلول ميزبان است.
ساير اجزاي پوشش، مانند گليكو پروتئين‌هايي كه به ويروس كمك مي‌كنند تا وارد سلول ميزبان شود توسط ژنوم ويروس به رمز درمي‌آيند.

 

ايدز

ويروس‌ها عامل بسياري از بيماري‌هاي گياهي، جانوري و هم‌چنين انساني هستند. بيماري ايدز نمونه‌اي از بيماري‌هاي ويروسي است. 



اين بيماري سبب مي‌شود كه فرد توانايي دفاع از خود را در برابر عوامل بيماري‌زا ازدست دهد و به عفونت‌هاي مختلف مبتلا شود. 

 
به عبارتي اين ويروس موجب نقص سيستم ايمني در افراد مبتلا مي‌شود. به همين دليل به اين ويروس HIV (Human Immunodeficiency Virus) نيز گفته مي‌شود كه به‌معني نقص ايمني اكتسابي است. مهم‌ترين راه‌هاي انتقال اين ويروس از فردي به فرد ديگر تماس جنسي و انتقال خوني است.